Μεταλλάσοντας τη πληροφορία σε διασκέδαση
Από τον Γιώργο Πάσχο
Διαβαίνοντας τον εικοστό πρώτο αιώνα, τον αιώνα που στιγματίζει η μεταμοντέρνα κοινωνία της πληροφορίας, οι άνθρωποι τείνουν να αναδειχθούν σε θηρευτές της ίδιας της πληροφορίας. Η ψηφιοποίηση και η ταχεία διάχυση της, την έκαναν προσιτή σε ευρείες μάζες του πληθυσμού και πλέον αποτελεί το σημαντικότερο συστατικό του νέου μέσου κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης, ενώ στα χέρια των ΜΜΕ τείνει να συνυφασθεί με την διασκέδαση και την ακόρεστη κατανάλωση
«Αν υπάρξει ένα ζοφερό μέλλον για τον κόσμο δεν θα είναι τύπου Οργουελ αλλά μάλλον τύπου Χάξλεϊ, μια κοινωνία ευμάρειας και βλακώδους ζωής». Αυτή η φράση από το βιβλίο του N. Postman ‘Amusing ourselves to death’ περιέχει αυτούσιο το νόημα της μετάλλαξης της πληροφορίας σε διασκέδαση. Πλέον οι άνθρωποι δεν ζουν σε μια κοινωνία που ζητά την αναβάθμιση και την πρόοδο, αλλά την εύκολη διασκέδαση. Την διασκέδαση που θα τους προσδώσει πρόσκαιρη ικανοποίηση οδηγώντας τους με μαθηματική ακρίβεια στην λήθη. Για αυτό τον λόγο τα τελευταία χρόνια ευδοκιμεί τόσο στον έντυπο τύπο όσο και στην τηλεόραση η ιδέα του infotainment, δηλαδή η εξελιγμένη εμπορευματοποίηση των media που υπονομεύει την ειδησεογραφία και την ορθή ενημέρωση με απώτερο σκοπό το κέρδος.
Πιο απλά, η ενημεροδιασκέδαση είναι μια διαδικασία κατά την οποία κυρίως η τηλεόραση, λόγω της τεράστιας απήχησης που έχει στο κοινό, και τα υπόλοιπα μέσα δευτερευόντως, μετατρέπονται από φορείς που επικοινωνούν σοβαρά ζητήματα της δημόσιας σφαίρας, σε μορφές φθηνής ψυχαγωγίας που τυγχάνει να συμπεριλαμβάνουν και κάποια χρήσιμα στοιχεία για τον δημόσιο βίο. Όπως πολύ εύστοχα τονίζουν οι εκπρόσωποι της Σχολής της Φρανκφούρτης στα πλαίσια μιας νεομαρξιστικής κριτικής των καπιταλιστικών κοινωνιών, η τάση αυτή, άμεσα συνδεόμενη με την μαζική κουλτούρα, επινοήθηκε για να κυριεύσει τον ελεύθερο χρόνο του σκληρά εργαζόμενου ανθρώπου.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της μετάλλαξης της πληροφορίας σε διασκέδαση και κατ’ επέκτασιν της ενημερωδιασκέδασης είναι τα κεντρικά δελτία ειδήσεων. Η μουσική που ανοίγει το πρόγραμμα, οι μεγάλοι τίτλοι ειδήσεων, τα βίντεο και βεβαίως τα διαλείμματα για διαφημίσεις αποτελούν ένα οπτικοακουστικό πακέτο το οποίο προσφέρει διασκέδαση στο κοινό. Οι θεατές συντονίζονται ‘κάθε βράδυ στις οκτώ’ με σκοπό να παρακολουθήσουν ένα ακόμα ψυχαγωγικό πρόγραμμα -απλώς αυτή τη φορά λίγο πιο σοβαροφανές . Η εικόνα υπερισχύει του λόγου και έτσι δημιουργείται ένα εύπεπτο και εύκολο show. Βεβαίως σε αυτό συμβάλει κατά κόρον και η χρονική διάρκεια παρουσίασης των ειδήσεων καθώς πλέον παρατηρείται μια αύξηση της διάρκειας των δελτίων ειδήσεων και μια μείωση στην παρουσίαση κάθε είδησης, η οποία πλέον διαρκεί 45 δευτερόλεπτα.
Συνεπακολούθως, ο σκοπός των δελτίων βασίζεται στη συντομία κάθε είδησης έτσι ώστε να προσελκύεται το ενδιαφέρον του κοινού μέσω της ποικιλίας, της ταχύτητας και της δράσης και ως εκ τούτου να γίνονται ελκυστικά προς το διαφημιστικό προϊόν. Ένα διαφημιστικό προϊόν που έχει ως απώτερο σκοπό την τόνωση του υπερκαταναλωτισμού, ενός κοινωνικά κατασκευασμένου καπιταλιστικού θεσμού, ο οποίος καταβάλει την ύστατη προσπάθεια να διατηρήσει την κυριαρχία του. Σειρές ανούσιων αριθμών σε slide shows για την ανάκαμψη της οικονομία, βίντεο για την εγκληματικότητα και ψευδείς ειδήσεις καλλιεργούν μια κουλτούρα κατά την οποία το αληθινό έγκλημα και οι κατασκευασμένες εγκληματικές ιστορίες συγχέονται. Η φαντασίωση υπερβαίνει την πραγματικότητα και ο τηλεθεατής μετατρέπεται σε έναν προστατευμένο από την ασφάλεια του σπιτιού του και αχόρταγο μεταμοντέρνο ηδονοβλεψία.
Όπως είχε τονίσει και ο Beaudillard, η «υπερπραγματικότητα» (hyperreality) ενσαρκώνεται μέσω της διάσπαση της πραγματικότητας και της μιντιακής αναπαράστασης της πραγματικότητας. Σε αυτόν τον τεχνολογικά κατασκευασμένο κόσμο, η εικόνα είναι πιο «πραγματική» από την ίδια την πραγματικότητα.Ως εκ τούτου, τα σημεία γίνονται δυνατότερα από την αλήθεια.Μπορεί να ειπωθεί ότι πλέον ακόμα και ο καιρός παρουσιάζεται με έναν τόσο θεαματικό εικονοπλαστικό τρόπο όσο αρμόζει σε έναν τυφώνα η σε μια καταιγίδα. Καθώς λοιπόν οι ειδήσεις έχουν εμπορευματοποιηθεί, η ανάγκη τους για υπεραπλούστευση και μετατροπή σε ψυχαγωγικά προϊόντα έχει καταστεί ζωτικής σημασίας για τους ενημερωτικούς οργανισμούς. Στην Ελλάδα, αυτή η επικίνδυνη τάση προς φθηνότερες και ανάλαφρες ειδήσεις με διασκεδαστικά στοιχεία ενσαρκώθηκε στο παλιό δελτίο ειδήσεων του Star Channel, το οποίο παρουσίαζε ευτελείς lifestyle ειδήσεις, χρησιμοποιώντας τη σημειολογία των εικόνων έτσι ώστε να συγκεντρώσει ένα σεβαστό μερίδιο τηλεθέασης και να αποκομίσει κέρδη από τις διαφημιστικές εταιρίες.
Οι επιπτώσεις της μετάλλαξης της πληροφορίας σε ένα εύπεπτο και προσιτό προϊόν είναι αρκετές και παρουσιάζονται τόσο κατά την δημιουργία της είδησης από τους δημοσιογράφους όσο και κατά την διαδικασίας της πρόσληψης της από το κοινό. Αρχικά οι δημοσιογράφοι, λόγω της εμπορευματοποίησης των ειδήσεων, οδηγούνται σε μια διαδικασία αναζήτησης τους που είναι εύκολη στην κάλυψη, φθηνή και σύντομη. Δεν ξοδεύεται πολύτιμος χρόνος σε παρουσίαση μακροσκελών ερευνών που έχουν ως σκοπό να θίξουν σημαντικά κοινωνικά ζητήματα. Η πολιτική ειδησεογραφία των τηλεοπτικών δελτίων τείνει να «περιθωριοποιηθεί» για λόγους που υπάγονται στον εμπορευματικό χαρακτήρα των ΜΜΕ και τις συνθήκες ανταγωνισμού που δημιουργεί η ελεύθερη αγορά και η υπερβολική προσφορά πηγών ψυχαγωγίας και ενημέρωσης. Εξάλλου, η χρήση και μόνο του νεολογισμού «infotainment» ιεραρχεί την «αποκαλυπτική» δημοσιογραφία πιο πάνω από την κοινωνικά υπεύθυνη έρευνα πεδίου και προωθεί την δημοσιογραφία της ανακύκλωσης και της αντιγραφής.. Η οικονομική και σύντομη είδηση που προωθείται κατά κύριο λόγο εξαιτίας της επικράτησης της ενημερωδιασκέδασης χαρακτηρίζεται από ανυπόγραφα άρθρα τα οποία είναι εύκολα στη αντιγραφή. Ως αποτέλεσμα τόσο η εργασία όσο και ο μισθός του δημοσιογράφου μειώνονται. Καθίσταται πλέον περιττός, καθώς ο οργανισμός στον οποίο εργάζεται επιζητεί το γρήγορο και διασκεδαστικό και όχι ένα ρεπορτάζ το οποίο θα βάλει σε σκέψη το κοινό και θα το αφυπνίσει. Οι δημοσιογράφοι περιθωριοποιούνται και χάνουν την δουλειά τους από bloggers του διαδικτύου και εν δυνάμει δημοσιογράφους που απλά ανακυκλώνουν ειδήσεις με οικονομία χρόνου.
Εν συνεχεία, επιπτώσεις εντοπίζονται και κατά την πρόσληψη των ειδήσεων από τους τηλεθεατές. Καθώς ένα δελτίο ειδήσεων παρουσιάζει με απίστευτη ταχύτητα γεγονότα και ειδήσεις περνώντας από το ένα θέμα στο άλλο με τη γνωστή φράση and now this, δεν δίνει τη δυνατότητα στο κοινό να επεξεργαστεί τα όσα έχει ακούσει και να κατανοήσει το νόημα τους. Το αποτέλεσμα; Γνωστό!. Οι θεατές παρασύρονται από την εναρκτήρια μουσική του προγράμματος, τα φώτα, τα βίντεο και τα καταπληκτικά γραφικά με αποτέλεσμα να ξεχάσουν τον απώτερο σκοπό για τον οποίο συντονίστηκαν στο πρόγραμμα αυτό, ο οποίος είναι η ενημέρωση τους για τα γεγονότα της ημέρας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η είδηση αυτή καθαυτή έρχεται σε δεύτερη μοίρα καθώς προέχει η προσέλκυση του κοινού όλων των ηλικιών έτσι ώστε να εκτοξευθεί η διαφημιστική αξία κατά τη διάρκεια του προγράμματος. Με εφαλτήριο αυτή την κατάσταση η δημοσιογραφία μπορεί να οδηγήσει το κοινό στην παραπληροφόρηση. Υποτιθέμενες ιστορίες ανθρωπίνου ενδιαφέροντος διανθίζονται με απάνθρωπη εικονική και ηχητική βαναυσότητα και οδηγούν στη πλήρη καλλιέργεια της πολιτικής άγνοιας.
Χρησιμοποιώντας τα διάφορα τεχνικά μέσα που έχει στα χέρια του ένα δελτίο ειδήσεων μπορεί να αποπροσανατολίσει τους τηλεθεατές και να διαστρεβλώσει τα γεγονότα αποκρύπτοντας παράλληλα την αλήθεια δίχως κάποιος να το καταλάβει. Πρέπει να έχουμε πάντα υπόψιν τη θεωρία της «υποδόριας βελόνας» η οποία τονίζει τη τάση των κυρίαρχων ΜΜΕ να ασκούν άμεση και ισχυρή επιρροή στα ακροατήρια τους καθώς και τη θεωρία της διαμόρφωσης της ημερήσιας διάταξης η οποία τονίζει την ιδιαίτερη ικανότητα των ΜΜΕ να διαμορφώνουν τον κατάλογο με τα ζητήματα που θεωρούν σημαντικά και να επηρεάζουν την ποικιλία των θεμάτων που μπορεί να συζητήσει το κοινό. Συνδυάζοντας τις δύο θεωρίες και εξαιτίας της ενημερωδιασκέδασης, μπορεί να συντελεστεί μια χειραγώγηση του κοινού όχι μόνο από τα ΜΜΕ αλλά και από τους ίδιους τους πολιτικούς ηγέτες που έχουν μετατραπεί, εξαιτίας της κοινωνίας του θεάματος όπου ζούμε, σε τηλεοπτικούς σταρ και επιζητούν ψήφους μονάχα μέσω της τηλεόρασης.
Οι τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις που έχουν συμβεί τα τελευταία έχουν δημιουργήσει μια νέα κοινωνία γρήγορης, οικονομικής και εύκολης πληροφορίας και θεάματος. Πρώτα η τηλεόραση και δευτερεύοντος τα υπόλοιπα μέσα χρησιμοποίησαν τα νέα τεχνολογικά μέσα προς όφελος τους με απώτερο σκοπό την αποκόμιση σημαντικών κερδών. Έτσι ο όρος ενημερωδιασκέδαση ήρθε για να χαρακτηρίσει την εποχή μας και να αποδείξει ότι η μετάλλαξη της πληροφορίας σε διασκέδαση είναι γεγονός ήδη συντελεσμένο. Το κοινό επιζητεί θέαμα και εύπεπτο τηλεοπτικό προϊόν δίχως να ενδιαφέρεται για τις τρέχουσες εξελίξεις. Συνεκτιμώντας αυτή τη γενικότερη κατάσταση τα κυρίαρχα ΜΜΕ την χρησιμοποίησαν ως ένα υπερ- όπλο μαζικής κοινωνικής αποχαύνωσης , το οποίο έδωσε στο κοινό ό,τι ζητάει δίχως δεύτερη σκέψη.
*Φοιτητής Επικοινωνίας και ΜΜΕ, ΕΚΠΑ
